Granty na projekty badawcze przyznawano w prawidłowy sposób, a występujące nieprawidłowości dotyczą beneficjentów w toku realizacji – to główne wnioski po kontroli, jaką Najwyższa Izba Kontroli przeprowadziła w sprawie badań podstawowych.
Przez osiem lat badania podstawowe kosztowały Narodowe Centrum Nauki blisko 7,5 mld zł. To prace empiryczne lub teoretyczne, których celem jest zdobycie nowej wiedzy o podstawach zjawisk i obserwowalnych faktów. Szczególną cechą tych badań jest brak nastawienia na bezpośrednie zastosowanie komercyjne. Są one jednak nieodzowne dla rozwoju nauki i państwa, gdyż służą budowaniu potencjału intelektualnego kraju, a w konsekwencji pobudzają jego rozwój gospodarczy. Narodowe Centrum Nauki zaś jest agencją wykonawczą Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego.
W priorytetowych obszarach badań podstawowych przyjęto podział na trzy główne obszary nauki: Nauki Ścisłe i Techniczne, Nauki o Życiu oraz Nauki Humanistyczne, Społeczne i o Sztuce.
W latach 2011-2018 Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego przyznało Narodowemu Centrum Nauki łącznie ponad 7,54 mld zł na realizację projektów badawczych i ich obsługę (z czego NCN wykorzystało 7,44 mld zł, tj. 98,6 proc. środków). W 2019 r. budżet na badania podstawowe wyniósł ponad 1,2 mld zł.
Jak wykazała kontrola, środowiska naukowe miały otwarty dostęp do pozyskania środków finansowych na prowadzenie badań naukowych. Wyboru dofinansowanych projektów dokonywano zgodnie z obowiązującymi procedurami i regulaminami. Kontrola NIK wskazała jednak na pewną słabość procesu kwalifikacji wniosków jest arbitralność opinii ekspertów, które nie podlegają żadnej procedurze odwoławczej (koszty związane z pracą ekspertów wyniosły w latach 2011-2018 łącznie ponad 90 mln zł). W ocenie respondentów ma to negatywny wpływ na proces wnioskowania o dofinansowanie, albowiem negatywna opinia przesądza o braku zakwalifikowania projektu do finansowania. Za to dobrą praktyką było wprowadzenie w życie Kodeksu NCN dotyczącego rzetelności badań naukowych i starań o fundusze na badania. Ustalone w nim reguły stanowią przesłankę rzetelności i wiarygodności badań naukowych.
Narodowe Centrum Nauki w okresie objętym kontrolą nadzorowało i monitorowało, zgodnie z obowiązującymi regulacjami wewnętrznymi, realizację ponad 19 tys. dofinansowanych projektów.
NIK zwraca także uwagę, że zasadniczy mechanizm weryfikacji rozliczeń projektów polegał na analizie informacji przekazywanych przez samych beneficjentów. Informacje te nie dawały wystarczającej podstawy do pełnej i wnikliwej oceny rzetelności rozliczeń.
Najwyższa Izba Kontroli zwraca uwagę na brak wypracowanej metodologii oceny wpływu badań podstawowych na rozwój nauki polskiej. W znacznej mierze utrudnia to identyfikację warunków sprzyjających osiąganiu wybitnych efektów naukowych oraz podejmowanie kierunkowych decyzji w tym zakresie. Jednocześnie uniemożliwia to określenie w jakim stopniu wyniki badań finansowanych przez Narodowe Centrum Nauki wpływają na rozwój nauki.
Źródło: NIK
