Za obwinionego uważa się nauczyciela, któremu doręczono zawiadomienie o wszczęciu postępowania wyjaśniającego.

Obwinionego nie uważa się za winnego zarzucanego przewinienia, dopóki nie zostanie mu udowodniona wina stwierdzona prawomocnym orzeczeniem dyscyplinarnym. Nie dające się usunąć wątpliwości rozstrzyga się na korzyść obwinionego.

W postępowaniu wyjaśniającym i w postępowaniu przed komisją obwiniony ma prawo ustanowić obrońcę. Obrońcą nie może być członek komisji, przed którą toczy się sprawa. Przewodniczący komisji na wniosek obwinionego lub z własnej inicjatywy może wyznaczyć obrońcę z urzędu. Organ, przy którym działa komisja, może sporządzić listę obrońców z urzędu na daną kadencję. Zawiadomienie o ustanowieniu obrońcy lub wniosek o wyznaczenie obrońcy z urzędu powinny być nadesłane do komisji, przed którą toczy się postępowanie, nie później niż na 7 dni przed rozprawą. Po tym terminie przewodniczący komisji może wyznaczyć obrońcę z urzędu, który bierze udział w rozprawie. Obwiniony może mieć jednocześnie nie więcej niż dwóch obrońców. O ustanowieniu obrońcy w postępowaniu wyjaśniającym obwiniony zawiadamia rzecznika dyscyplinarnego.

Organ, przy którym działa komisja, po otrzymaniu wiadomości o uchybieniu godności zawodu lub obowiązkom nauczyciela albo o toczącym się przeciw niemu lub zakończonym postępowaniu karnym niezwłocznie poleca rzecznikowi dyscyplinarnemu przeprowadzenie postępowania wyjaśniającego.

O wszczęciu postępowania wyjaśniającego rzecznik dyscyplinarny zawiadamia obwinionego, dyrektora szkoły, w której obwiniony jest zatrudniony, albo organ prowadzący szkołę, jeżeli obwinionym jest dyrektor szkoły, a także organ, przy którym działa komisja. W toku postępowania wyjaśniającego rzecznik dyscyplinarny może przesłuchiwać świadków i biegłych oraz zbierać i przeprowadzać wszelkie dowody konieczne dla wyjaśnienia sprawy. O terminie i miejscu przeprowadzania czynności podejmowanych w toku postępowania wyjaśniającego rzecznik dyscyplinarny zawiadamia obwinionego, dyrektora szkoły, w której obwiniony jest zatrudniony, albo organ prowadzący szkołę, jeżeli obwinionym jest dyrektor szkoły, a także organ, przy którym działa komisja, oraz obrońcę obwinionego, jeżeli został ustanowiony.

W postępowaniu wyjaśniającym należy przesłuchać obwinionego oraz umożliwić mu złożenie wyjaśnień mogących mieć znaczenie dla sprawy. Obwiniony i jego obrońca mają prawo zgłosić wniosek o przesłuchanie wskazanych przez nich świadków i o przeprowadzenie innych dowodów. Obwiniony ma prawo zapoznać się z materiałami zebranymi w postępowaniu wyjaśniającym oraz złożyć dodatkowe wyjaśnienia w sprawie. Obwiniony ma również prawo odmówić złożenia wyjaśnień. Odmowa złożenia wyjaśnień przez obwinionego lub niezłożenie wyjaśnień z przyczyn leżących po stronie obwinionego nie stanowią przeszkody w złożeniu przez rzecznika dyscyplinarnego wniosku o wszczęcie postępowania dyscyplinarnego.

Jeżeli przeciwko obwinionemu toczy się lub zostało zakończone postępowanie karne, w związku z którym wszczęto postępowanie wyjaśniające, rzecznik dyscyplinarny może odstąpić od przesłuchiwania świadków i biegłych oraz zbierania i przeprowadzania dowodów. W takim przypadku rzecznik może ograniczyć postępowanie wyjaśniające do ustalenia charakteru zarzutów postawionych obwinionemu w postępowaniu karnym oraz zebrania innych informacji, które uzna za niezbędne dla dalszego postępowania w sprawie. W toku postępowania wyjaśniającego rzecznik dyscyplinarny ustala, czy obwiniony był nauczycielem mianowanym w chwili popełnienia czynu i czy nie nastąpiło przedawnienie odpowiedzialności dyscyplinarnej.

Postępowanie wyjaśniające powinno być przeprowadzone bez nie uzasadnionej zwłoki. Wyniki postępowania rzecznik dyscyplinarny przedstawia organowi, który polecił wszczęcie postępowania wyjaśniającego. Jeżeli wyniki postępowania wyjaśniającego wskazują iż obwiniony uchybił godności zawodu lub obowiązkom nauczyciela, rzecznik dyscyplinarny sporządza wniosek o wszczęcie postępowania dyscyplinarnego i kieruje go do komisji wraz z aktami sprawy i teczką akt osobowych obwinionego.

Wniosek o wszczęcie postępowania dyscyplinarnego powinien zawierać:

1) imię i nazwisko, stanowisko służbowe, miejsce pracy, miejsce i datę urodzenia, staż pracy pedagogicznej, wykształcenie, ostatnią ocenę pracy oraz datę mianowania obwinionego,

2) dokładne określenie zarzucanego przewinienia ze wskazaniem czasu, miejsca i okoliczności jego popełnienia,

3) proponowaną karę dyscyplinarną,

4) uzasadnienie oparte na wynikach postępowania wyjaśniającego,

5) wykaz zawierający imiona i nazwiska oraz adresy świadków, którzy mają być wezwani na rozprawę dyscyplinarną, jak również wyliczenie innych dowodów; do wykazu może być dołączony wniosek o zaniechanie wezwania świadków i odczytanie na rozprawie ich zeznań złożonych w toku postępowania wyjaśniającego,

6) datę i podpis rzecznika dyscyplinarnego przeprowadzającego postępowanie wyjaśniające.

Natomiast jeżeli wyniki postępowania wyjaśniającego nie potwierdzą popełnienia przez obwinionego zarzucanego przewinienia albo okaże się, że zachodzą następujące okoliczności:

a) popełnione przewinienie nie zawiera znamion uchybienia godności zawodu lub obowiązkom nauczyciela,

b) za popełnione przewinienie nauczyciel został ukarany karą porządkową zgodnie z art. 108 Kodeksu pracy,

c) nauczyciel, który popełnił przewinienie, nie był nauczycielem mianowanym w chwili popełnienia czynu,

d) nauczyciel zmarł,

e) nastąpiło przedawnienie odpowiedzialności dyscyplinarnej, o którym mowa w art. 81 ust. 1 ustawy,

f) właściwy publiczny zakład opieki zdrowotnej stwierdzi chorobę psychiczną nauczyciela w chwili popełnienia przewinienia, która wykluczała lub ograniczała świadomość popełnienia lub oceny czynu.

- rzecznik dyscyplinarny umarza postępowanie wyjaśniające. Postanowienie o umorzeniu postępowania wyjaśniającego przesyła się osobom i organom, które zostały powiadomione o jego wszczęciu.