Na wynagrodzenie nauczycieli składa się także wynagrodzenia za godziny ponadwymiarowe.
Za godzinę ponadwymiarową rozumie się przydzieloną nauczycielowi godzinę zajęć dydaktycznych, wychowawczych lub opiekuńczych powyżej tygodniowego obowiązkowego wymiaru godzin zajęć dydaktycznych, wychowawczych lub opiekuńczych (art. 35 ust. 2 KN). Pojęcie to odnosi się jedynie do nauczycieli, gdyż Kodeks pracy posługuje się pojęciem godzin nadliczbowych.
Dopuszczalność pracy przez nauczyciela w godzinach ponadwymiarowych określa art. 35 ust. 1 KN wskazując, że nauczyciel może być obowiązany do odpłatnej pracy w godzinach ponadwymiarowych zgodnie z posiadaną specjalnością, których liczba nie może przekroczyć 1/4 tygodniowego obowiązkowego wymiaru godzin zajęć, w szczególnych wypadkach, podyktowanych wyłącznie koniecznością realizacji programu nauczania.
Jeżeli nauczyciel wyraża zgodę, dyrektor może przydzielić mu większą liczbę godzin ponadwymiarowych, jednak w wymiarze nieprzekraczającym 1/2 tygodniowego obowiązkowego wymiaru godzin zajęć.
Podobnie zgoda nauczyciela jest niezbędna w przypadku, gdy dyrektor pragnie zobowiązać do pracy w godzinach ponadwymiarowych kobietę w ciąży, osobę wychowującą dziecko do lat 4 oraz nauczyciela odbywającego staż w celu uzyskania wyższego stopnia awansu zawodowego.
Zamiast godzin ponadwymiarowych nauczyciel może podjąć pracę w ramach podwyższonego pensum w myśl art. 42 ust. 4a KN. Nauczycielowi, który realizuje tygodniowy obowiązkowy wymiar zajęć zgodnie z ust. 4a, dyrektor nie może przydzielić godzin ponadwymiarowych (art. 42 ust. 5a KN). Podobnie nauczyciel korzystający z obniżonego tygodniowego obowiązkowego wymiaru godzin zajęć nie może mieć godzin ponadwymiarowych, z wyjątkiem dyrektora i wicedyrektora szkoły oraz nauczyciela pełniącego inne stanowisko kierownicze w szkole, a także nauczyciela, który obowiązki kierownicze pełni w zastępstwie nauczyciela, któremu powierzono stanowisko kierownicze (art. 42 ust. 42a ust. 3 KN).
Jak podkreślił Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 12 maja 2004 r. (I PK 454/03) praca w godzinach ponadwymiarowych nie stanowi uprawnienia nauczyciela lecz jest jego obowiązkiem, jeżeli została zarządzona zgodnie z prawem. Zdjęcie z nauczyciela tego obowiązku przez nieprzydzielenie pracy w godzinach ponadwymiarowych nie może być uważane za pogorszenie warunków pracy.
Jednocześnie ten sam Sąd w wyroku z dnia z dnia 28 marca 2012 r. (II PK 178/2011) uznał, że nieprzydzielenie nauczycielowi godzin ponadwymiarowych może stanowić niekorzystne ukształtowanie warunków zatrudnienia i może być rozpatrywane w kontekście zasady równego traktowania pracowników ponieważ praca w godzinach ponadwymiarowych jest pracą odpłatną, a zatem stwarza możliwość uzyskania większego dochodu z jednego stosunku pracy. Z tego punktu widzenia wykonywanie pracy w godzinach ponadwymiarowych nie może być rozpatrywane jedynie w kontekście obowiązku pracownika, ale również prawa pracownika, zwłaszcza, gdy praca w godzinach ponadwymiarowych była przez pracownika nie tylko akceptowana, ale wręcz pożądana. Sąd odniósł się także do powołanego powyżej wyroku wskazując, że Sąd Najwyższy rozważał tam problem czy obniżenie przez pracodawcę ustalonego wcześniejszą jego decyzją wymiaru godzin ponadwymiarowych stanowi jednostronną zmianę warunków pracy i płacy na niekorzyść pracownika - działacza związkowego w rozumieniu ustawy o związkach zawodowych. Natomiast innego rodzaju zagadnienie wyłoniło się na tle rozpatrywanej w ubiegłym roku sprawy, która dotyczyła pozbawienia nauczyciela godzin ponadwymiarowych ze względu na jego udział w programie telewizyjnym i krytyczną wypowiedz na temat dyrekcji szkoły w której pracował.
Jak obliczyć wynagrodzenie za godziny ponadwymiarowe w tygodniach, w których przypadają dni usprawiedliwionej nieobecności w pracy nauczyciela lub dni ustawowo wolne od pracy oraz w tygodniach, w których zajęcia rozpoczynają się lub kończą w środku tygodnia?
Za podstawę ustalenia liczby godzin ponadwymiarowych w powyżej wskazanych sytuacjach przyjmuje się obowiązkowy tygodniowy wymiar zajęć, określony w art. 42 Karty Nauczyciela, pomniejszony o 1/5 wymiaru (lub 1/4 gdy dla nauczyciela ustalono czterodniowy tydzień pracy) za każdy dzień usprawiedliwionej nieobecności w pracy lub dzień ustawowo wolny od pracy. Liczba godzin ponadwymiarowych, za które przysługuje wynagrodzenie w takim tygodniu nie może być jednakże większa, niż liczba godzin przydzielonych w planie organizacyjnym (Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego we Wrocławiu z dnia 31 maja 2006 r. IV SA/Wr 294/06).
Szczegółowe warunki obliczania i wypłacania wynagrodzenia za godziny ponadwymiarowe określa , dla nauczycieli poszczególnych stopni awansu zawodowego, w drodze regulaminu organ prowadzący szkołę będący jednostką samorządu terytorialnego, uwzględniając przewidywaną strukturę zatrudnienia.
Wynagrodzenie za godziny ponadwymiarowe wypłaca się według stawki osobistego zaszeregowania nauczyciela, z uwzględnieniem dodatku za warunki pracy.
