NIK pozytywnie oceniła funkcjonowanie krajowego systemu ratowniczo-gaśniczego. W ocenie Izby obowiązujące rozwiązania prawne są spójne, a organizacja systemu oraz wyposażenie i przygotowanie ratowników umożliwiały sprawne prowadzenie działań ratowniczych.

Krajowy system ratowniczo-gaśniczy (ksrg) jest częścią systemu ochrony przeciwpożarowej (ppoż). Zadaniem jednostek ksrg jest ratowanie życia, zdrowia ludzi i mienia dotkniętych pożarami, klęskami żywiołowymi bądź innymi miejscowymi zagrożeniami.

Minister Spraw Wewnętrznych i Administracji wydał stosowne akty prawne regulujące organizację i funkcjonowanie ksrg oraz określił warunki i tryb włączania kolejnych jednostek ochrony przeciwpożarowej do ksrg.

Wykonując delegacje ustaw i rozporządzeń, Komendant Główny PSP ustanowił zasady organizowania działań ratowniczych, w tym działań specjalistycznych, podwyższania gotowości operacyjnej, zasady powiadamiania i współdziałania podmiotów na obszarze kraju podczas działań ratowniczych, funkcjonowania systemów teleinformatycznych i łączności, ewidencjonowania zdarzeń, wsparcia psychologicznego, współpracy z mediami.

W 2017 r. Komendant Główny PSP ustalił kolejny, czteroletni zbiorczy plan jednostek OSP przewidzianych do włączenia do ksrg w latach 2017–2020. Do dnia 20 sierpnia 2020 r. Komendant Główny PSP włączył 421 jednostek OSP spośród zaplanowanych 477. Docelowy plan sieci nie został określony z uwagi na fakt, że ksrg jest systemem „otwartym” uwzględniającym wzrost zagrożeń spowodowanych rozwojem cywilizacyjnym, w szczególności rozbudową sieci drogowych i rozbudową infrastruktury zakładów przemysłowych.

W skład systemu wchodzą – z urzędu – jednostki Państwowej Straży Pożarnej (PSP) oraz włączone do systemu – na podstawie dobrowolnie zawartych porozumień i stosownych decyzji Komendanta Głównego PSP – jednostki Ochotniczych Straży Pożarnych (OSP), jednostki Wojskowej Ochrony Przeciwpożarowej (WOP), zakładowych i lotniskowych straży pożarnych.

W I połowie 2020 r. w ksrg funkcjonowało 5.100 jednostek, z tego: 501 jednostek ratowniczo-gaśniczych PSP (w tym 5 jednostek ratowniczo-gaśniczych szkół PSP) oraz 28 wydzielonych posterunków PSP, 4.545 jednostek OSP i 26 pozostałych jednostek ochrony ppoż., tj. wojskowych, zakładowych i lotniskowych.

Ogółem jednostki ochrony przeciwpożarowej włączone do ksrg postawiły do dyspozycji systemu 134.299 ratowników, w tym: PSP – 29.678 zawodowych strażaków, OSP – 103.848 członków OSP spełniających wymagania bezpośredniego udziału w działaniach ratowniczych, stanowiących ok. połowę wszystkich członków OSP, oraz pozostałe podmioty ochrony ppoż. – 784 ratowników.

W ostatnich latach system cały czas się rozwijał, również z tego powodu, że systematycznie rośnie liczba zdarzeń wymagających interwencji należących do niego jednostek.

Trzonem ksrg są jednostki ratowniczo-gaśnicze Państwowej Straży Pożarnej. Pomimo że strażacy PSP stanowią niespełna czwartą część liczby ratowników ksrg, biorą udział w prawie dwóch trzecich liczby zdarzeń.

W PSP funkcjonuje skuteczny system szkolenia strażaków PSP i strażaków OSP, z którego korzystają również ratownicy innych formacji.

Ratownicy systemu posiadają wymagane do prowadzenia działań ratowniczych wyszkolenie. Ratownicy zawodowi z jednostek PSP, jednostek zakładowych i jednostek wojskowych uczestniczą w działaniach ratowniczych wyłącznie po ukończeniu szkolenia zawodowego podstawowego.

Strażacy OSP są szkoleni nieodpłatnie przez jednostki i szkoły PSP. W działaniach ratowniczych uczestniczą wyłącznie strażacy, którzy ukończyli wymagane przeszkolenie podstawowe, posiadają odpowiedni stan zdrowia i którzy ukończyli 18, a nie ukończyli 65 lat. Wymaganą przez Komendę Główną PSP liczbę ratowników, którzy odbyli szkolenie podstawowe w połowie 2020 r. miało 99,2% jednostek OSP, a ratowników, którzy odbyli dodatkowo szkolenia specjalistyczne – 93,3% jednostek OSP.

Jednostki ksrg charakteryzowała wysoka dyspozycyjność (procentowy stosunek liczby wyjazdów jednostki ksrg do zdarzenia wobec liczby skierowań do zdarzenia), przy czym dyspozycyjność jednostek zawodowych, tj. PSP, WOP i ZSP, wynosiła 100%, a jednostek OSP – 96,2%. Odsetek interwencji ratowniczych, w których pierwsza jednostka ratowniczo-gaśnicza dotarła na miejsce zdarzenia w czasie krótszym niż 15 min., kształtował się na poziomie 90,6%.

Jednostki systemu są dobrze wyposażone w pojazdy ratowniczo-gaśnicze i pojazdy specjalne. W połowie 2020 r. dysponowały one prawie 15 tysiącami pojazdów ratowniczo-gaśniczych i specjalnych (14.933), z czego jednostki OSP miały 11.143 pojazdów, jednostki PSP - 3.692 pojazdy, a jednostki ratowniczo-gaśnicze wojskowe, zakładowe i lotniskowe dysponowały 98 pojazdami.

Niemniej część jednostek OSP nie posiadała pełnego wyposażenia w sprzęt ratowniczy. Wymagań w tym zakresie nie spełniało 2,8% jednostek OSP. Podstawowe braki dotyczyły normatywu hydraulicznych narzędzi ratowniczych, których nie spełniało 5,5% liczby jednostek, pomp do wody zanieczyszczonej o wydajności 1000 l/min, których nie miało 5% jednostek, oraz ubrań specjalnych, których w wymaganej liczbie nie miało 4,1% jednostek.

Komendant Główny PSP zorganizował skuteczny system alarmowania i powiadamiania jednostek ksrg: większość jednostek OSP włączonych do ksrg posiadało System Selektywnego Powiadamiania i Alarmowania. Wszystkie jednostki ksrg dysponowały systemem łączności analogowej. Działania jednostek wspierał informatyczny System Wspomagania Decyzji PSP.

Komendant Główny PSP działał na rzecz lepszego wyposażenia jednostek pożarniczych, w tym dofinansowania zakupów sprzętu specjalistycznego. Z reguły normy ilości sprzętu w poszczególnych jednostkach PSP były zachowane. W każdym województwie funkcjonowała krajowa baza sprzętu specjalistycznego i środków gaśniczych, jednak Komendant Główny PSP nie określił zasad ich organizacji.

Wyniki kontroli pozwoliły ocenić krajowy system ratowniczo-gaśniczy oraz zdiagnozować podstawowe problemy w realizacji zadań ratowniczych przez jednostki systemu, a także wskazać kierunki działań naprawczych.

NIK zauważyła przede wszystkim, że Komendant Główny PSP, choć z mocy ustawy o ochronie przeciwpożarowej jest organizatorem krajowego systemu ratowniczo-gaśniczego, nie ma uprawnień organizacyjnych (władczych) wobec jednostek OSP oraz pozostałych jednostek ochrony przeciwpożarowej włączonych do ksrg. Pomimo że jednostki te rzetelnie realizują zadania ratowniczo-gaśnicze, wykonując dyspozycje Stanowiska Kierowania KP/KM PSP, uprawnienia Komendanta Głównego PSP wynikają jedynie z deklaracji tych jednostek o gotowości przystąpienia do systemu.

Zdaniem NIK, uregulowanie organizacji i funkcjonowanie ksrg ustawą zwiększyłoby możliwości organizacyjne systemu i pozwoliłoby na jego większe otwarcie na inne podmioty ratownicze i współdziałające, umożliwiając dalszą jego rozbudowę, a przede wszystkim ujednolicenie standardów wyposażenia tych jednostek i wyszkolenia ratowników.

W obszarze organizacji i legislacji stwierdzono, że w rozporządzeniu o włączaniu jednostek do ksrg nie określono sposobu wyłączania jednostek z ksrg, poza przypadkiem zakończenia obowiązywania porozumienia o ich włączeniu do systemu.

Zdaniem NIK, wprowadzenie do rozporządzenia o włączaniu jednostek do ksrg przepisów określających wprost podmioty uprawnione, warunki i procedury wyłączania jednostek ochrony przeciwpożarowej z ksrg przyczyniłoby się do zwiększenia transparentności tego procesu oraz spowodowałoby stosowanie jednolitych kryteriów wyłączania jednostek z systemu. Obecnie w poszczególnych porozumieniach funkcjonują, w zależności od ustaleń stron, różne sposoby ich rozwiązania.

Sporym problemem dla wielu jednostek OSP jest wiek sprzętu, zwłaszcza pojazdów ratowniczo-gaśniczych i specjalnych. Utrzymanie wiekowego sprzętu w stałej sprawności technicznej i bojowej wymaga niemałych nakładów ze strony macierzystych gmin tych OSP.

NIK zwróciła ponadto uwagę na fakt, że mimo podejmowania działań przez kolejnych ministrów właściwych do spraw wewnętrznych nie zbudowano ogólnokrajowego cyfrowego systemu łączności radiowej, który umożliwiałby bezpośrednią wymianę informacji pomiędzy służbami ratowniczymi. Zdaniem NIK, obecnie funkcjonujący system analogowy nie umożliwia jednoczesnej wymiany informacji pomiędzy wieloma abonentami, co może mieć negatywny wpływ na efektywność prowadzonych działań ratowniczych.

Wyniki przeprowadzonej kontroli wskazały na konieczność podjęcia konkretnych działań w celu zwiększenia, a przynajmniej utrzymania obecnego potencjału krajowego systemu ratowniczo-gaśniczego.

W trakcie niniejszej kontroli potwierdzono również wyniki kontroli przeprowadzonej w 2018 r. przez Delegaturę NIK w Poznaniu, dotyczące niekorzystnych zmian zachodzących w Ochotniczych Strażach Pożarnych. Obecne zmiany społeczno-demograficzne mogą w przyszłości wpłynąć niekorzystnie na pokoleniową zastępowalność ratowników OSP. Zmienia się rynek pracy, a w szczególności zwiększa się migracja w poszukiwaniu lepszej pracy i poziomu życia. Nie da się tego pogodzić z dekadami zamieszkiwania w jednej miejscowości i często wielopokoleniowego związania się z lokalną Ochotniczą Strażą Pożarną.

Warunki prowadzenia działalności gospodarczej, zwłaszcza przy obostrzeniach wynikających z pandemii spowodowanej wirusem SARS-COV-2, zmuszają pracodawców do walki już nie o jej efektywność, ale często o utrzymanie tej działalności. Trudno to pogodzić z zatrudnianiem strażaków OSP, gotowych w każdej chwili przerwać wykonywanie swoich obowiązków służbowych, by nieść pomoc innym ludziom.

Strażacy OSP zwracali również uwagę kontrolerów na ograniczone możliwości finansowe rodzimych gmin, co z kolei ma wpływ na wysokość wsparcia działań ratowniczych w ramach ksrg.

Wnioski

W związku z wynikami kontroli Najwyższa Izba Kontroli zwróciła się do Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji o:

• zainicjowanie działań legislacyjnych mających na celu uzupełnienie rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 15 września 2014 r. w sprawie zakresu, szczegółowych warunków i trybu włączania jednostek ochrony przeciwpożarowej do krajowego systemu ratowniczo-gaśniczego o przepisy określające zasady, podmioty uprawnione i procedury wyłączania (czasowego bądź trwałego) jednostek z krajowego systemu ratowniczo-gaśniczego;
• rozważenie podjęcia działań w celu uregulowania funkcjonowania krajowego systemu ratowniczo-gaśniczego ustawą. Niezbędne staje się zwłaszcza nadanie uprawnień władczych organizatorowi systemu – Komendantowi Głównemu PSP wobec jednostek włączonych do ksrg, ale niepodlegających mu bezpośrednio, tj. wobec jednostek OSP, wojskowych straży pożarnych i zakładowych straży pożarnych. Zdaniem NIK, takie rozwiązanie pozwoli na dalsze doskonalenie systemu, w tym ujednolicenie wyposażenia, oraz ułatwi współpracę jednostek w ramach ksrg i z innymi podmiotami ratowniczymi i współdziałającymi;
• spowodowanie, jako organ nadzorujący funkcjonowanie krajowego systemu ratowniczo-gaśniczego i działania Komendanta Głównego PSP:
  • zwiększenia wsparcia finansowego dla jednostek OSP, w szczególności w zakresie utrzymania ich potencjału ratowniczego oraz wsparcia procesu     unowocześniania parku pojazdów ratowniczo-gaśniczych;
  • jak najszybszego uruchomienia ogólnokrajowego systemu łączności cyfrowej, który umożliwiając sprawną wymianę informacji pomiędzy wieloma różnymi abonentami, wpłynie korzystnie na sprawność i efektywność wspólnych działań ratowniczych prowadzonych przez jednostki z różnych formacji;
  • przeprowadzenia pogłębionych prac koncepcyjno-analitycznych prowadzących do wypracowania spójnych i kompleksowych rozwiązań prawnych doskonalących funkcjonowanie ksrg, w tym w zakresie wprowadzenia, rozwiązań motywacyjnych dla pracodawców zatrudniających strażaków OSP, np. o charakterze zmniejszenia danin na rzecz państwa tak, aby choć częściowo zrekompensować im zatrudnianie takich osób.

Źródło: NIK