Każdy pracownik ma prawo zwrócić się do pracodawcy z wnioskiem o udzielenie urlopu bezpłatnego.
Prawo do bezpłatnego urlopu wynika z kodeksu pracy. Zgodnie z jego art. 174 § 1 urlop udzielany jest na pisemny wniosek pracownika. W rzeczywistości jest to umowa o urlop bezpłatny. Tak wynika z wyroku Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z 22 maja 2013 r., sygn. akt III AUa 783/12, w którym czytamy: Udzielenie pracownikowi urlopu bezpłatnego przez pracodawcę na podstawie art. 174 § 1 k.p. następuje na pisemny wniosek pracownika, jednak w istocie rzeczy jest to umowa o urlop bezpłatny, albowiem obie strony muszą w tym zakresie złożyć zgodne oświadczenia woli, do których stosuje się odpowiednio - na podstawie art. 300 k.p. - przepisy kodeksu cywilnego. Z uwagi na to, że urlop bezpłatny jest okresem zawieszenia praw i obowiązków stron stosunku pracy, ustalenie faktyczne o wykonywaniu przez pracownika w tym czasie czynności należących do jego obowiązków wynikających z umowy o pracę prowadzi do konieczności oceny umowy o urlop bezpłatny - przy uwzględnieniu dyrektyw wykładni z art. 65 k.c. - pod kątem jej pozorności. Jeśli pracodawca na wniosek pracownika udzielił mu urlopu bezpłatnego, a jednocześnie strony umówiły się, że pracownik będzie w tym czasie wykonywał część swoich dotychczasowych obowiązków, to nie doszło do udzielenia pracownikowi urlopu bezpłatnego. Zgodnym zamiarem stron było bowiem dalsze wykonywanie przez pracownika tej samej pracy na rzecz pracodawcy, tyle tylko, że w ograniczonym zakresie.
A zatem, jak to podkreślił sąd w wyroku w czasie urlopu bezpłatnego obowiązki i prawa stosunku pracy są zawieszone. Pracownik nie świadczy pracy, a pracodawca nie wypłaca mu wynagrodzenia. Tak też kwestie te tłumaczy Sąd Apelacyjny w wyroku z 12 lutego 2013 r., sygn. akt III AUa 677/12: Urlop bezpłatny stanowi przerwę w realizacji pracowniczego obowiązku pracy udzielaną przez pracodawcę, w czasie której, co do zasady, zwolniony jest on ze świadczeń na rzecz pracownika.
W wyroku tym SA przypomina również, że strony umowy o urlop bezpłatny mają swobodę w wyrażeniu swojej woli, ale pracodawca - tak jak w przypadku innych zachowań wobec pracownika - jest ograniczony ogólnymi zasadami prawa pracy, w szczególności równego traktowania pracowników i ich niedyskryminacji. Wykładni tych oświadczeń należy dokonywać na podstawie art. 65 k.c. w związku z art. 300 k.p.
Okresu urlopu bezpłatnego nie wlicza się do okresu pracy, od którego zależą uprawnienia pracownicze. Mówi o tym art. 174 § 2 kodeksu pracy. Dlaczego tak jest wyczytać można z wyroku Sądu Najwyższego z 13 września 2010 r., sygn. akt II PK 257/09:
Urlop bezpłatny nie ma cech niewykonywania pracy podobnych do okresu zwolnienia lekarskiego czy urlopu wypoczynkowego. Urlop bezpłatny stanowi zatem czas swoistego zawieszenia stosunku pracy. W szczególności, zgodnie z art. 174 § 2 k.p. okresu tego urlopu nie wlicza się do okresu, od którego zależą uprawnienia pracownicze. Nie można go zatem, traktować jako okresu przepracowanego w związku z uzyskaniem dofinansowania na podniesienie kwalifikacji pracowniczych. Pracownik, udając się na tego rodzaju urlop, nie „odda” pracodawcy w żaden sposób środków, które ten ostatni zainwestował w jego naukę.
Okres urlopu bezpłatnego w swym założeniu ma stanowić zawieszenie obowiązku wykonywania przez pracownika jego obowiązków oraz obowiązku wypłaty wynagrodzenia przez pracodawcę. Nie do zaakceptowania pozostaje zatem sytuacja, w której udzieleniu urlopu bezpłatnego towarzyszy zamiar dalszego zatrudniania pracownika - tyle że na podstawie umowy cywilnoprawnej.
Co do zasady przy udzielaniu urlopu bezpłatnego, dłuższego niż 3 miesiące, strony mogą przewidzieć dopuszczalność odwołania pracownika z urlopu z ważnych przyczyn.
Długość urlopu musi być ustalona między stronami stosunku pracy. Pracownik może przykładowo wnosić o roczny urlop, a pracodawca może zaaprobować okres krótszy, załóżmy dziesięciomiesięczny. Jednak nie może wysłać go na takie wolne bez uzgodnienia, podobnie jak i na okres dłuższy,
- Pracodawca nie może, bez uzgodnienia z pracownikiem, udzielić tego urlopu na inny okres niż określony we wniosku pracownika – podaje Eliza Maniewska w Kazimierz Jaśkowski, Komentarz aktualizowany do Kodeksu pracy, opublikowano LEX/el. 2016.
- Udzielenie urlopu bezpłatnego na czas nieokreślony, bez zastrzeżenia możliwości jego zakończenia na mocy oświadczenia jednej ze stron stosunku pracy, wydaje się niedopuszczalne. Przeczy to bowiem samej istocie zobowiązaniowego charakteru stosunku pracy. Oświadczenia stron tego stosunku, na mocy których stosunek pracy zostaje zawieszony na czas nieokreślony bez żadnych dodatkowych zastrzeżeń, należy traktować jako rozwiązanie umowy o pracę na podstawie porozumienia stron – dodaje.
Udzielenie urlopu bezpłatnego na podstawie art. 174 § 1 kodeksu pracy po rozwiązaniu stosunku pracy jest nieważne. Orzekał o tym Sąd Najwyższy w wyroku Sądu Najwyższego z 5 maja 2005 r., sygn. akt III PK 12/05.
W czasie urlopu bezpłatnego pracownik podlega ochronie przed zwolnieniem.
O urlopach bezpłatnych dla radnych będziemy pisać w kolejnej części cyklu Prawa pracownicze.
