Na każdym pracowniku ciążą określone zadania i powinności. W przypadku pracowników samorządowych niektóre z nich to obowiązki względem obywateli.
Kwestie dotyczące obowiązków pracowników samorządowych określa ustawa o pracownikach samorządowych oraz kodeks pracy. W efekcie można podzielić je na obowiązki ogólne (powszechne), czyli te określone w kodeksie pracy, oraz szczególne, wynikające ze wspomnianej ustawy. Tak też kwestie te tłumaczy Agnieszka Rzetecka-Gil w: Ustawa o pracownikach samorządowych. Komentarz, LexisNexis 2009.
Musi każdy
Do powszechnych powinności należy wykonywanie pracy sumiennie i starannie. To także stosowanie się do poleceń przełożonych, które dotyczą pracy, jeżeli nie są one sprzeczne z przepisami prawa lub umową o pracę. W szczególności pracownik musi przestrzegać: czasu pracy ustalonego w zakładzie pracy; regulaminu pracy i ustalonego w zakładzie pracy porządku oraz przepisów i zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, a także przepisów przeciwpożarowych. Do pracownika należy także dbałość o dobro zakładu pracy, chronienie jego mienia oraz zachowanie w tajemnicy informacji, których ujawnienie mogłoby narazić pracodawcę na szkodę. Pracownik powinien przestrzegać tajemnicy określonej w odrębnych przepisach (np. ochrona informacji niejawnych, tajemnica bankowa, giełdowa, statystyczna, skarbowa, dziennikarska, lekarska, radcowska, danych osobowych, przedsiębiorstwa) oraz zasad współżycia społecznego. Tak wynika z art. 100 kodeksu pracy.
Przepisu tego dotyczy ciekawy wyrok Sądu Najwyższego (wyrok z 28 sierpnia 2013 r., sygn. I PK 48/2013). W orzeczeniu tym SN uznał, że: pracownik ma prawo do dozwolonej, publicznej krytyki przełożonego (prawo do whistleblowingu, czyli ujawnienia nieprawidłowości w funkcjonowaniu jego zakładu pracy polegających na różnego rodzaju aktach nierzetelności, nieuczciwości z udziałem pracodawcy lub jego przedstawicieli), gdy nie prowadzi to do naruszenia jego obowiązków pracowniczych polegających w szczególności na dbaniu o dobro zakładu pracy i zachowaniu w tajemnicy informacji, których ujawnienie mogłoby narazić pracodawcę na szkodę (obowiązek lojalności; nienaruszania interesów pracodawcy - art. 100 § 2 pkt 4 k.p.), a także na przestrzeganiu zakładowych zasad współżycia społecznego (art. 100 § 2 pkt 6 k.p.).
Aby móc dobrze realizować zadania, pracownik powinien wiedzieć, co należy do zakresu jego obowiązków. Małgorzata Gersdorf w: Kodeks pracy. Komentarz, wyd. III, LexisNexis 2014 przypomina, że: w myśl poglądów judykatury pracodawca powinien poinformować pracownika o jego obowiązkach wtedy, gdy istnieje uzasadniona niepewność co do ich zakresu; jeżeli pracodawca tego nie uczyni, to naruszenie przez pracownika jego obowiązków nie może być zakwalifikowane jako podstawa rozwiązania stosunku pracy bez wypowiedzenia z winy pracownika (por. wyroki SN z: 17 lutego 2000 r., I PKN 539/99, 7 stycznia 1998 r., I PKN 457/97). Ponieważ jednak zasady współżycia społecznego, o których mowa w art. 100 § 2 pkt 6, muszą być sformułowane i pracodawca nie może polecić przestrzegania innych zasad (istniejących w jego subiektywnej ocenie), to sporu (różnicy ocen) między pracodawcą a pracownikiem w tym zakresie (odmowy pracownika przestrzegania wskazanych zasad) nie można jeszcze oceniać jako naruszenia obowiązków pracowniczych (niewykonania polecenia - por. wyrok SN z 5 marca 2007 r., I PK 228/2006).
Dla urzędnika
Jeśli chodzi zaś o prawo samorządowe, to zgodnie z art. 24 ust. 1 ustawy o pracownikach samorządowych do podstawowych obowiązków pracownika należy dbałość o wykonywanie zadań publicznych oraz o środki publiczne, z uwzględnieniem interesu publicznego oraz indywidualnych interesów obywateli.
Zadania publiczne, to te wskazane w poszczególnych ustawach ustrojowych, np. art. 12 ustawy o samorządzie powiatowym. Czym są środki publiczne wyjaśnia z kolei art. 5 ustawy o finansach publicznych. Nie ma natomiast prawnej definicji pojęć „interes publiczny” i „interes obywateli”. Są to zwroty niedookreślone odsyłające do ocen pozaprawnych. Samo pojęcie „interes” określane jest jako dążenie, oczekiwanie, potrzeba.
W praktyce zdarzyć się może dojść do takiej sytuacji, że interes publiczny i obywatela będą pozostawały ze sobą w sprzeczności. Tu powstaje pytanie - któremu z nich dać pierwszeństwo. - Proponuje się zastosowanie wówczas ogólnej reguły postępowania, zgodnie z którą pracownik samorządowy powinien dać pierwszeństwo temu interesowi, który w jego ocenie w największym stopniu w danej sytuacji zasługuje na ochronę – wyjaśnia Agnieszka Rzetecka-Gil.
Art. 24 ust. 2 ustawy o pracownikach samorządowych stanowi, że do obowiązków pracownika samorządowego należy w szczególności: przestrzeganie Konstytucji RP i innych przepisów prawa; wykonywanie zadań sumiennie, sprawnie i bezstronnie. Jest to w zasadzie powtórzenie tego, że w zgodnie z kodeksem pracy pracę należy wykonywać sumiennie i starannie. Bezstronność jest niczym innym obiektywnym (nie subiektywnym) wykonaniem zadania, np. rozpatrzenia wniosku. Pracownik nie zajmuje się w ostatniej kolejności podaniem nielubianego sąsiada a w pierwszej nie bierze dokumentów przyjaciela.
Obowiązkiem pracownika samorządowego także udzielanie informacji organom, instytucjom i osobom fizycznym oraz udostępnianie dokumentów znajdujących się w posiadaniu jednostki, w której pracownik jest zatrudniony, jeżeli prawo tego nie zabrania. Obowiązek informacyjny jest sformułowany w sposób bardzo ogólny i nie uzasadnia np., aby by organy, instytucje i osoby fizyczne mogły arbitralnie określać zarówno treść informacji (rodzaj i zakres dokumentów). Potwierdza to wyrok SN z 7 grudnia 2000 r., sygn. akt PKN 136/00, zgodnie z którym komisja rewizyjna rady gminy nie jest upoważniona do wydawania pracownikowi samorządowemu poleceń dotyczących jego pracy.
Pracownika samorządowego obowiązuje też dochowanie tajemnicy ustawowo chronionej; zachowanie uprzejmości i życzliwości w kontaktach z obywatelami, zwierzchnikami, podwładnymi oraz współpracownikami. Pracownik musi pamiętać, aby zachowywać się z godnością w miejscu pracy i poza nim. Obowiązek ten zawiera w sobie wynikający z kodeksu pracy obowiązek przestrzegania zasad współżycia społecznego. Jednak tu ustawa wymaga, aby w odpowiedni sposób postępował nie tylko w godzinach pracy, ale także w życiu społecznym i prywatnym. Przykładem naruszeń pracowniczych będzie lekceważący stosunek do instytucji państwowych lub samorządowych, nadużywanie alkoholu, czy znęcanie się nad członkami rodziny. Pracownik powinien ponadto stale podnosić umiejętności i kwalifikacje zawodowe.
Uwaga na polecenia
Do obowiązków pracownika samorządowego należy również sumienne i staranne wykonywanie poleceń przełożonego. Tak nakazuje art. 25 ust. 1 ustawy o pracownikach samorządowych będący powtórzeniem zasad ogólnych zawartych w art. 100 kodeksu pracy. Jeżeli polecenia są jest niezgodne z prawem albo pomyłkowe, to pracownik, który jest tego świadom, powinien o tym poinformować o tym na piśmie swojego bezpośredniego przełożonego. Jeśli przełożony pisemnie potwierdzeni polecenie, to pracownik musi wykonać, zawiadamiając jednocześnie kierownika jednostki, w której jest zatrudniony. Tak jest nawet, gdy nadal pracownik uważa, że polecenie jest niewłaściwe. Orzekał o tym SN w wyroku 21 czerwca 2005 r., sygn. akt II PK 312/04.
Pracownik samorządowy nie wykonuje polecenia, jeżeli jest przekonany, że prowadziłoby to do popełnienia przestępstwa, wykroczenia lub groziłoby niepowetowanymi stratami, o czym niezwłocznie informuje kierownika jednostki, w której jest zatrudniony. Ustawa nie nakazuje tu zachowania formy pisemnej. Zatem informacja może być ustna, czy mejlowa.
