W pierwotnym brzmieniu art. 53 nieobowiązującej już ustawy o zakładach opieki zdrowotnej nie przewidziano konieczności uzyskania zgody organu założycielskiego na dokonanie czynności prawnej, która miała na celu zmianęwierzyciela zadłużonego z.o.z. Do dnia 22 grudnia 2010 r. przepisy ustawy o z.o.z. wymieniały konkretne umowy, to jest zbycia, dzierżawy, najmu, użytkowania oraz użyczenia aktywów trwałych samodzielnego publicznego zakładu opieki zdrowotnej, które, jeżeli zostały zawarte z naruszeniem wymogów wynikających z ust. 2-5 art. 53, były nieważne z mocy prawa (ust. 6).
Kategorię"czynności prawnej mającej na celu zmianęwierzyciela" ustawodawca wprowadziłdo tej ustawy z dniem 22 grudnia 2010 r., dokonując ustawąz dnia 22 października 2010 r. o zmianie ustawy o zakładach opieki zdrowotnej zmianustępu 6 art. 53, a także ust. 7. Zmiany dokonano w ten jednak sposób, że w ust. 7, zachowując wyliczenie umów z uchylonego ust. 6, dodano umowęprzelewu; mogło to wskazywać, że w kategorii "czynności prawnej mającej na celu zmianęwierzyciela" ujętej w ust. 6 w nowym brzmieniu, mieści jedynie przelew.
Ta nowa regulacja miała zastosowanie do zobowiązańz.o.z. powstałych po dniu 22 grudnia 2010 r. (art. 4 ustawy z dnia 22 października 2010 r.). Mimo takiego brzmienia znowelizowanego przepisu zamysłem ustawodawcy jużwówczas najwyraźniej było objęcie zmienionymi przepisami wszystkich czynności prawnych, których skutkiem była zmiana wierzyciela z.o.z. Wynikało to z uzasadnienia projektu ustawy (por. druk sejmowy nr 2138, sejm RP VI kadencji), w którym wskazano cele regulacji w postaci ograniczenie "handlu wierzytelnościami" poprzez koniecznośćuzyskania zgody przez podmiot, który utworzyłzakład oraz wskazano, że intencjąustawodawcy jest objęcie powyższym ograniczeniem wszystkich czynności prawnych, które w efekcie doprowadziłyby do zmiany wierzyciela.
Art. 54 ust. 5 obecnie obowiązującej ustawy o działalności leczniczej, zawiera identycznąregulacjęprawnąjak w art. 53 ust. 6 ustawy o z.o.z., powtarza bowiem kategorię"czynności prawnej mającej na celu zmianęwierzyciela samodzielnego publicznego zakładu opieki zdrowotnej". Jak uprzednio tak i w tej ustawie przewidziano koniecznośćudzielenia zgody przez organ założycielski (podmiot tworzący z.o.z.) na dokonanie takiej czynności, wskazano na skutki braku zgody (nieważnośćczynności prawnej), wprowadzono legitymacjęczynnąorganu nadzorczego w procesie o ustalenie nieważności omawianej czynności prawnej. W nowej ustawie nie wymienia sięjużżadnych konkretnych umów, ustawa nie zawiera uregulowania analogicznego do ust. 7 art. 53 ustawy o z.o.z. w brzmieniu obowiązującym od 22 grudnia 2010 r.
Problem oceny skutków prawnych zawarcia i wykonania umowy poręczenia, zabezpieczającej wierzytelności do zakładu opieki zdrowotnej, pojawiłsięw orzecznictwie Sądu Najwyższego jużw poprzednio obowiązującym stanie prawnym. W tym okresie do umów zawieranych przez z.o.z. wprowadzano z reguły postanowienia o zakazie przelewu wierzytelności przysługujących wobec szpitali, bez wiedzy i zgody szpitala, a czyniono to w celu ewentualnego ograniczenia obrotu wierzytelnościami, w interesie zadłużonych jednostek leczniczych. Przed roszczeniami subrogacyjnymi poręczycieli (art. 518 §1 pkt 1k.c.) szpitale broniły sięm.in. zarzutem, że zawierane przez ich wierzycieli umowy poręczenia były w istocie umowami faktoringu lub umowami o zbliżonych skutkach prawnych. Miało to prowadzićdo nieskuteczności poręczenia z racji naruszenia odpowiedniego pactum de non cedendo (art. 509k.c.). W uzasadnieniu wyroku z dnia 24 kwietnia 2008 r., IV CSK 39/08Sąd Najwyższy wyjaśnił, że zawarcie przez wierzyciela szpitala umowy poręczenia z innym podmiotem, mimo umieszczenia w umowie ze szpitalem postanowienia pactum de non cedendo, "było wprawdzie działaniem zgodnym z treściązobowiązania, ale nie da siępogodzićz zasadąrzetelności i lojalności w wykonaniu zobowiązania względem kontrahenta, bowiem naruszało jego uzasadniony interes". Taka sytuacja mogła prowadzićdo uznania poręczenia za nieważne w świetle art. 3531k.c. jako naruszającego zasady współżycia społecznego. Z kolei, w uchwale z dnia 20 kwietnia 2012 r., III CZP 10/12Sąd Najwyższy przyjął, że umowa poręczenia może byćuznana za umowępozorną(art. 83 §1k.c.), zawartąw celu ukrycia przelewu wierzytelności wykluczonego w pactum de non cedendo (art. 509k.c.).
Kształtujące sięorzecznictwo doprowadziło do wypracowania w zasadzie zgodnej linii orzeczniczej, której rezultatem jest pogląd o nieważności poręczenia udzielonego za zobowiązania publicznego zakładu opieki zdrowotnej bez wymaganej zgody podmiotu tworzącego z.o.z. (por. wyroki: z dnia 6 czerwca 2014 r. I CSK 428/13, z dnia 19 listopada 2014 r. II CSK 9/14, z dnia 9 stycznia 2015 r. V CSK 111/14, z dnia 6 lutego 2015 r. II CSK 319/14i II CSK 238/14; z dnia 18 lutego 2015 r. I CSK 110/14; z dnia 24 kwietnia 2015 r.: II CSK 546/14, II CSK 797/14, II CSK 664/14, II CSK 546/14, II CSK 830/14, II CSK 788/14, z dnia 7 października 2015 r. I CSK 810/14)
W powołanych orzeczeniach przyjęto, iż"czynnośćprawna mająca na celu zmianęwierzyciela" w rozumieniu art. 53 ust. 6 i 7 ustawy z dnia 30 sierpnia 1991 r. o zakładach opieki zdrowotnej w brzmieniu obowiązującym od dnia 22 grudnia 2010 r. i art. 54 ust. 5 ustawy z dnia 15 kwietnia 2011 r. o działalności leczniczej, obejmuje nie tylko umowy bezpośrednio dotyczące zmiany wierzyciela, lecz także takie, których skutkiem jest wskazana zmiana. W szczególności uznano, że nie można zakładać, iżdoszło do oznaczenia czynności prawnych, których musi dotyczyćzgoda organu założycielskiego, gdyżzamierzeniem ustawodawcy było wskazanie ogólnie na takie czynności prawne z punktu widzenia ich celu jurydycznego, przewidywanego przez strony, niezależnie od ich konstrukcji dogmatyczno-prawnej oraz typowej dla nich funkcji. Chodziło zatem o wszystkie czynności, które w łańcuchu zdarzeńprawnych doprowadządo zmiany wierzyciela. Nie ma żadnych jurydycznych argumentów, aby wykładni tej nie zaaprobować. Uwzględnia ona wyniki zarówno wykładni językowej, jak i wykładni funkcjonalnej, celowościowej, a także historycznej. Dodaćbowiem należy, że kształtowanie przez ustawodawcęochrony wierzytelności z.o.z. w kolejno obowiązujących przepisach wyraźnie wskazuje, nie tylko na jej doprecyzowanie ale i rozszerzanie, co stanowi niewątpliwie odpowiedźzarówno na pojawiające sięwątpliwości interpretacyjne jak i odpowiedźna stosowanie przez podmioty profesjonalnie zajmujące sięobrotem wierzytelnościami takich konstrukcji prawnych, które umożliwiająunikanie konieczności uzyskania zgody podmiotu tworzącego z.o.z. na nabycie wierzytelności do niego.
Podsumowanie
Na gruncie powyższych rozważańczynnościąprawną, wymagającązgody organu założycielskiego jest równieżporęczenie za zobowiązania zakładu opieki zdrowotnej.Skoro bowiem skutkiem zawarcia umowy poręczenia może być(jest) wstąpienie w prawa zaspokojonego wierzyciela (art. 518 §1 pkt 1k.c.), a więc zmiana wierzyciela, co jednak nie następuje przez czynnośćprawną, ale ex lege, z chwiląspłacenia wierzyciela przez poręczającego, były podstawy do przyjęcia, że umowa poręczenia zawarta bez zgody podmiotu tworzącego, wywołująca wszak w łańcuchu zdarzeńzmianęwierzyciela, jest tączynnościąprawną, z którąnależy wiązać, w myśl powołanych przepisów, skutek nieważności.
W odniesieniu do nabycia wierzytelności z mocy samego prawa (cessio legis) przez osobętrzecią(poręczyciela), z chwiląspłacenia przez niąwierzyciela (art. 518 §1 pkt 1k.c.), można nadto zauważyć, że do cessio legis stosuje sięw drodze analogii przepisy o przelewie, co jest uzasadnione z uwagi na podobieństwa konstrukcyjne i funkcjonalne. Z tej przyczyny istniejąuzasadnione podstawy do przyjęcia, że zakazy ustawowe przelewu, wynikające z przepisów prawa, dotyczątakże nabycia wierzytelności w drodze cessionis legis. W związku ze ścisłym powiązaniem przez ustawodawcępewnych kategorii wierzytelności z podmiotami tych praw, dopuszczenie w tym zakresie zmiany podmiotu w drodze podstawienia byłoby działaniem zmierzającym do obejścia prawa. Tak więc skoro obowiązuje ustawowy zakaz obrotu, bez zgody podmiotu tworzącego, w odniesieniu do wierzytelności wynikających z zobowiązańsamodzielnych publicznych zakładów opieki zdrowotnej, to wyłącza on równieżsubrogacyjne nabycie wierzytelności na podstawie art. 518 §1 pkt 1k.c. (wyroki Sądu Najwyższego z dnia 19 listopada 2014 r. II CSK 9/14i z dnia 24 kwietnia 2015 r. II CSK 830/14).
