Planowany trzeci etap reformy samorządu terytorialnego, a także finanse samorządowe, zwłaszcza w dobie pandemii, były tematami debaty zorganizowanej przez Fundację Rozwoju Demokracji Lokalnej. W wydarzeniu udział wzięli: prof. Hubert Izdebski, prawnik, dr Wojciech Szczurek, Prezydent Miasta Gdynia, Marcin Bazylak, Prezydent Dąbrowy Górniczej, Dorota Zmarzlak, Wójt Gminy Izabelin (Urząd Gminy Izabelin) oraz sędzia Jerzy Stępień, przewodniczący Rady Fundatorów FRDL.
Wstępem do debaty była analiza prof. Huberta Izdebskiego „Trzeci etap reformy samorządu terytorialnego de(re)centralizacja, postcovid i… ?”. W diagnozie profesor pisze o niezwykle ciężkich warunkach, w jakich przyszło działać samorządom, na co składają się co najmniej 3 przyczyny: ogólne skutki trwającej już ponad rok pandemii, obecna od pięciu lat fala recentralizacji oraz konieczność stałego dostosowywania organizacji i funkcjonowania samorządu wraz z całością systemu władz publicznych do warunków wyzwań kolejnych dekad.
Kondycja samorządów w dobie postpandemii rozpoczęła dyskusję. Wojciech Szczurek, prezydent Gdyni rozpoczął od tego, że warto myśleć o przyszłości samorządów. Podczas ciężkiej próby, jaką była pandemia, samorządy po raz kolejny udowodniły swoją sprawczość. Zdaniem prezydenta dwa aspekty są wyróżnikiem tego czasu: rok 2019 – wielki cios w strukturę finansową polskiego samorządu (obniżanie podatku PIT). Drugi to zapowiedzi zawarte w Polskim Ładzie – kolejne obniżenia podatków. Wskazał, że dzisiaj samorządy walczą o to, żeby przetrwać, nie zamykać szkół, nie ograniczać zadań. Bieżące funkcjonowanie samorządów dziś jest jednak mocno zagrożone przez demolowanie systemu finansów. Zdaniem prezydenta pandemia to dziś temat, który przysparza samorządom sporo problemów i nie pozwala myśleć spokojnie o przyszłości. Pilnego uregulowania wymaga też kwestia finansów samorządowych.
Dorota Zmarzlak, wójt gminy Izabelin również podkreśliła poczucie siły, wspólnoty i sprawczości po doświadczeniu pandemii. Za istotny problem uznała jednak zdemolowanie samorządowych finansów.
O sile samorządów, jaką pokazała pandemia mówił również prezydent Dąbrowy Górniczej. W jego ocenie kryzys ten pokazał, że decentralizacja była bardzo potrzebna.
Zdaniem Jerzego Stępnia rządzący zrozumieli, że niektóre rzeczy łatwiej byłoby przeprowadzać, gdyby współpraca z samorządami była lepsza. Gdyby rządzący oparli się wcześniej na strukturach samorządowych przy organizacji różnych kwestii, np. szczepień, procesom pandemicznym można by zapobiegać szybciej. Podkreślił też, że w Polskim Ładzie nie zostały poruszone kwestie samorządowe. „Nie widać tam żadnej koncepcji rozwiązań w odniesieniu do samorządu. To niepokojące, bo nie wiadomo co się za tym wszystkim kryje” – mówił Jerzy Stępień. Mimo wszystko, podkreślił, że z trudnych czasów samorządy wyszły mocniejsze i pokazały, że potrafią sobie poradzić ze wszystkim.
Głos w dyskusji zabrał też prof. Hubert Izdebski. Zaznaczył, że problem z finansami samorządów nie powstał dzisiaj. Przez 30 lat w Polsce nie doczekano się porządnego, systemowego rozwiązania kwestii finansowania samorządów. Większość przepisów dotyczących dochodów JST miała charakter czasowy. Profesor mówił też o tym, że coraz bardziej rezygnuje się z tego, czym w rzeczywistości powinna być subwencja. „Władza sakiewki po uważaniu, a nie mając na względzie dobro publiczne, to jest problem, który był, jest i dopóki nie rozwiąże się w sposób bardziej systemowy problematyki samorządów będzie” – mówił. Zdaniem profesora myślenie o przyszłości jest niezbędne.
Zdaniem prezydenta Szczurka, należy na przyszłość zagwarantować takie regulacje prawne, które w sposób jasny i stanowczy nie tyle skonstruują ograniczenia dla samorządów, co dadzą gwarancje dla samorządów stałego i pewnego sposobu finansowania.
Zwrócono też uwagę na pozorność dialogu rządu z samorządem. Kluczem może być praca nad zwiększeniem świadomości obywatelskiej. Poruszono również problem niezrozumienia samorządności. Zaproponowano, by w debatę o problemach samorządów włączyć polityków i mieszkańców.