Z opublikowanego przez EAPN Polska Raportu pn. „Poverty Watch 2022 – monitoring ubóstwa finansowego i polityki społecznej przeciw ubóstwu w Polsce 2021-2022”, wynika, że liczba Polaków żyjących w skrajnym ubóstwie w 2021 r. wynosiła 1.6 mln, czyli praktycznie tyle samo, co w roku 2019.
Europejska Sieć Przeciwdziałania Ubóstwu EAPN w swoim raporcie sugeruje takie rozumienie ubóstwa, w którym polityka gospodarcza, społeczna i środowiskowa UE, państw członkowskich i samorządów może i powinna przyczyniać się bezpośrednio i pośrednio do zapobiegania ubóstwu, a gdy już do niego dojdzie – do wspomagania jednostek, rodzin i całych społeczności w uwalnianiu się od niego. Jak zatem wygląda sytuacja ubóstwa w Polsce?
Ubóstwo skrajne oraz relatywne
Z danych przedstawionych w raporcie wynika, że w 2021 r. zasięg ubóstwa skrajnego zmniejszył się z 5,2 od 4,2 proc., powracając do poziomu z 2019 r. Zasięg ubóstwa relatywnego właściwie się nie zmienił (z 11,8 do 12 proc.) po tym jak spadł w 2020 r. z powodu zmniejszenia się średnich wydatków, a tym samym granicy ubóstwa.
Liczba Polaków żyjących w skrajnym ubóstwie zmniejszyła się o około 400 tys.– z 2,0 milionów w 2020 do 1,6 miliona w 2021 roku. Z kolei w przypadku ubóstwa relatywnego nastąpił nieznaczny wzrost o ok. 100 tys. osób, do 4,6 miliona.
Liczba dzieci w skrajnym ubóstwie zmniejszyła się natomiast o około 77 tys. – z 410 tys. w 2020 do 333 tys. w 2021 r. Gdyby miało ich być mniej niż 1 proc., to ta liczba nie powinna być wyższa niż 62 tysiące. Żeby to osiągnąć, zasięg ubóstwa skrajnego dzieci musiałby się zmniejszyć aż o 81 proc.
W przypadku seniorów, liczba skrajnie ubogich osób zmniejszyła się o około 67 tys. – z 312 tys. w 2020 do 246 tys. w 2021 roku. Pamiętajmy jednak, że seniorzy i inne osoby nieco powyżej granicy minimum egzystencji nadal są ubogie.
Autorzy raportu uważają, że prognozy na lata 2022 i 2023 są negatywne. Zasięg ubóstwa wzrośnie o co najmniej 2 punkty procentowe. Stanie się tak nie tylko ze względu na kryzys kosztów życia oraz przewidywany wzrost bezrobocia. Dodatkowo masowy napływ uchodźczyń z dziećmi z Ukrainy wpłynie zwiększająco na zasięg ubóstwa, bezdomności i korzystania z pomocy społecznej.
Rynek Pracy
Sytuacja na rynku pracy w Polsce pogorszyła się w 2020 r., ale od początku 2021 r. systematycznie się poprawiała, gdyż zwiększała się aktywność zawodowa i zatrudnienie, a bezrobocie zmniejszało się do rekordowo niskich poziomów. W 2021 r. realne (po uwzględnieniu inflacji) przeciętne wynagrodzenie wzrosło o 3 proc. w porównaniu do 1,7 proc. w 2020 r., 4,8 proc. w 2019 r. Dynamika wzrostu była więc większa niż w roku pandemii, ale nadal mniejsza niż w 2019 r.
Jak czytamy w raporcie spadek bezrobocia i nieaktywności zawodowej oraz wyższa dynamika przeciętnej płacy realnej w 2021 r. pozwalały przewidywać, że sytuacja materialna gospodarstw domowych poprawi się tym roku i tak się stało. W 2022 r. rosła jednak niepewność związana z wpływem wojny w Ukrainie na sytuację gospodarczą. W badaniach ankietowych oceny sytuacji finansowej przeprowadzonych w kwietniu 2022 r. odsetek deklarujących spokój i pewność, że sobie poradzą spadł z 30 w marcu 2021 r. do 24 proc. Wzrósł odsetek deklarujących lęk przed biedą, choć mających nadzieję, że sobie poradzą – z 21 proc. do 25 proc., a także tych, którzy boją się biedy i nie wiedzą, jak sobie poradzą – z 3 do 5 proc.
Poprawa sytuacji na rynku pracy w stosunku do 2020 r. i kolejne podwyżki płacy i stawki minimalnej, wzrost realny płacy przeciętnej przyczyniały się do poprawy sytuacji gospodarstw domowych z osobami pracującymi, ale nie dla tych gospodarstw, które utrzymywały się ze świadczeń innych niż emerytury i renty. Świadczenia te nie były waloryzowane przy rosnącej inflacji, co przyczyniało się do kryzysu dochodów wśród najbiedniejszych osób i rodzin.
Świadczenia pieniężne bez waloryzacji
Jak czytamy w raporcie odpowiedzią na kryzys kosztów energii i ogrzewania były między innymi świadczenia w postaci jednorazowych dodatków: osłonowego, węglowego oraz na inne paliwa stosowane do ogrzewania. Wprowadzono również nowe świadczenia dla obywateli Ukrainy przybywających do Polski po 24 lutego 2022 r. Były to jednorazowe świadczenie pieniężne na utrzymanie oraz świadczenie pieniężne z tytułu zapewnienia zakwaterowania i wyżywienia dla osób użyczających miejsce zamieszkania (maksimum 120 dni z wyjątkami).
W świadczeniach emerytalno-rentowych w 2021 i 2022 r. nowym był drugi dodatek do emerytur i rent nazywany czternastką. Do zwiększenia emerytur i rent netto przyczyniło się też zwiększenie kwoty wolnej w podatku PIT. Najniższa emerytura i renta netto po reformie podatkowej i dwóch dodatkach osiągnęła poziom wyższy niż emeryckie minimum socjalne w I kwartale 2022 r. Jest to pozytywna wiadomość, ale nie dla osób starszych, które nie mają prawa do emerytury i korzystają z zasiłku stałego z pomocy społecznej z tytułu wieku. One są wykluczone z tych rozwiązań.
Autorzy raportu zauważają, że w świadczeniach rodzinnych rok 2022 przyniósł głównie rodzinny kapitał opiekuńczy na drugie i kolejne dzieci w wieku 1-2 lata. Wprowadzenie tego świadczenia objęło jedynie około 615 tys. dzieci w 2022 r. (niecałe 9 proc. wszystkich dzieci) i nie może być uzasadnieniem dla braku waloryzacji świadczenia wychowawczego i większości świadczeń rodzinnych, o czym zdecydował polski rząd w 2021 r.
Z kolei liczba osób, którym przyznano świadczenia pomocy społecznej spadła kolejny rok z rzędu o 12 proc. (w roku pandemicznym spadła o 8 proc.) w stosunku do roku 2020. Spadek świadczeniobiorców nie wynika jednak z poprawy sytuacji ubogich gospodarstw domowych. Jest to związane z niewystarczającą waloryzacją kryteriów dochodowych do pomocy społecznej, które w 2022 r. będą w większości typów rodzin niższe niż granica skrajnego ubóstwa.
Jak czytamy w raporcie system świadczeń pieniężnych wymaga dalszych reform. Ponadto podstawowy zasiłek dla bezrobotnych powinien być powiązany z płacą minimalną, tak aby nie mógł być niższy niż 50 proc. tej płacy. Należy ponadto znieść limit gwarantowanego zasiłku okresowego z pomocy społecznej i wypłacać ten zasiłek w pełnej wysokości 100 proc. różnicy między dochodem uprawniającym do zasiłku a progiem dochodowym. Zasiłek pielęgnacyjny i dodatek mieszkaniowy nie powinny być wliczane do dochodu kwalifikującego do ustalenia świadczeń z pomocy społecznej. Wyłącznie tych dwóch świadczeń zwiększyłoby zasiłek stały z pomocy społecznej.
Strategia Rozwoju Usług Społecznych – jakie powinna przynieść efekty?
W opublikowanym raporcie autorzy odnieśli się również do przyjętej przez Rząd w czerwcu 2022 r. Strategii Rozwoju Usług Społecznych. Dokument ten wyznacza cele i działania w obszarach usług wsparcia rodziny i pieczy zastępczej, osób starszych, osób z niepełnosprawnościami, osób z zaburzeniami psychicznymi oraz w kryzysie bezdomności.
Jak czytamy w raporcie, dobrej jakości usługi wczesnej opieki i edukacji (np. żłobki) zwiększają szanse dzieci z rodzin o niskich dochodach na to, że będą sobie lepiej radziły w szkole i w dorosłym życiu. Należy więc patrzeć na dobrej jakości żłobki i przedszkola nie tylko z perspektywy aktywizacji zawodowej matek, ale też perspektywy wolności od ubóstwa w przyszłości. Upowszechnienie tych usług i objęcie nimi w szczególności rodzin uboższych, powinno być więc kluczowe dla programów rządowych, jak i samorządów. Rząd powinien przyjąć zrewidowane cele barcelońskie – w tym co najmniej 50 proc. dzieci do lat 3 we wczesnej opiece i edukacji z uwzględnieniem odpowiedniego udziału dzieci z ubogich rodzin do 2030 r.
W raporcie zwrócono również uwagę, że niski poziom aktywności zawodowej osób z niepełnosprawnością jest uderzający w porównaniu z innymi krajami, w szczególności z państwami nordyckimi. Oznacza to, że usługi rehabilitacji zawodowej i aktywizacji zawodowej są mało skuteczne, a cały system wymaga gruntownej reformy.
Z kolei osoby w kryzysie bezdomności, które mogą jeszcze pracować, powinny uczestniczyć w programach łączących wsparcie mieszkaniowe i zatrudnienie socjalne.
Priorytetem w tym obszarze powinno być przejście od wsparcia w schroniskach do mieszkań wspomaganych. Należy skorzystać z doświadczeń reform przeprowadzonych w Finlandii w tym zakresie, np. przekształcanie schronisk w budynki z mieszkaniami. Osoby w kryzysie bezdomności w najtrudniejszej sytuacji powinny mieć dostęp od programów typu Najpierw Mieszkanie, których pilotaże kończą się w Polsce w 2022 r.
Źródło: EAPN Polska Raport pn. „Poverty Watch 2022 – monitoring ubóstwa finansowego i polityki społecznej przeciw ubóstwu w Polsce 2021 – 2022”
