Zamiast programów o sprawdzonej skuteczności, finansowane są głównie pogadanki, konkursy, wycieczki czy festyny. Tak wynika z raportu Najwyższej Izby Kontroli, która negatywnie oceniła działalność samorządów w zakresie profilaktyki uzależnień od alkoholu i narkotyków.
Programy do poprawki
Ustalenia kontroli jednoznacznie wskazują, że niezbędna jest poprawa jakości gminnych i wojewódzkich programów profilaktycznych, których nierzetelne przygotowanie może istotnie wpływać na skuteczność działań profilaktycznych. Spośród gminnych programów objętych kontrolą żaden nie był wolny od wad, które istotnie utrudniały bądź uniemożliwiały rzetelną ocenę skuteczności podejmowanych działań profilaktycznych. Przede wszystkim gminy niewłaściwie formułowały cele gminnych programów, przez co były one niemierzalne, nierealistyczne i nie dające się ocenić jakościowo. Częstym błędem było formułowanie celów nieadekwatnych do zdiagnozowanych wśród lokalnej społeczności potrzeb i zagrożeń związanych z używaniem substancji psychoaktywnych.
Wydatkowanie środków na działania o niepotwierdzonej skuteczności
Skontrolowane gminy, w ramach gminnych programów obowiązujących w latach 2016–2018, programami i działaniami o niepotwierdzonej skuteczności objęły niemal dziesięciokrotnie większą liczbę osób niż programami rekomendowanymi – łącznie programami o niepotwierdzonej skuteczności objęto 216 177 osób (64 891 w 2016 r., 77 932 w 2017 r. i 73 354 w 2018 r.), w tym 193 280 uczniów, 5 224 nauczycieli lub wychowawców i 17 673 rodziców, a innymi działaniami 293 735 osób (95 220 w 2016 r., 86 464 w 2017 r. i 112 051 w 2018 r.), w tym prelekcjami i pogadankami (61 629 osób), spektaklami profilaktycznymi (28 837 osób), festynami i imprezami plenerowymi (98 491 osób), imprezami sportowymi (55 481 osób), konkursami (17 379 osób), koloniami i obozami (7705 osób), półkoloniami (21 303 osoby).
Tendencja analogiczna jak w gminach występowała w skontrolowanych samorządach województw. Cztery spośród pięciu skontrolowanych samorządów, w ramach wojewódzkich programów dofinansowały realizację rekomendowanych programów profilaktyki, przeznaczając na ten cel łącznie 1,4 mln zł, tj. 2% z 68,8 mln zł wydatkowanych w ramach wojewódzkich programów rozwiązywania problemów alkoholowych i przeciwdziałania narkomanii.
Miejsce szkół w systemie profilaktyki uzależnień
Większość ze skontrolowanych gmin, na etapie przygotowania i realizacji gminnych programów, nie współpracowała ściśle ze szkołami, dla których te były organami prowadzącymi. Szkoły realizowały wprawdzie własne programy profilaktyczne, jednak NIK uważa, że gmina wykonując zadania z zakresu profilaktycznej działalności informacyjnej i edukacyjnej w szczególności skierowanej do dzieci i młodzieży, powinna aktywnie wspierać szkoły w tym zakresie.
Nie tylko gminy, ale również szkoły przez nie prowadzone, działalność profilaktyczną oparły przede wszystkim na programach i działaniach o niepotwierdzonej skuteczności. Spośród 234 szkół 21, od których w toku kontroli pozyskano informacje o zrealizowanych w latach 2016–2018 programach profilaktycznych, w niemal połowie – odpowiednio 52%, 46% i 44% – nie zrealizowano żadnego rekomendowanego programu profilaktycznego. Wśród szkół podstawowych, odsetek ten wyniósł odpowiednio 56%, 44% i 43%, a wśród szkól ponadpodstawowych – odpowiednio 44%, 51% i 45%. W znacznej części szkół (32%), w latach 2016–2018 nie zrealizowano żadnego rekomendowanego programu profilaktycznego – wśród szkół podstawowych odsetek ten wyniósł 32%, a wśród ponadpodstawowych 35%.
Na stałym, bardzo niskim poziomie – odpowiednio 16%, 16% i 17% – utrzymywał się również odsetek uczniów uczestniczących w rekomendowanych programach profilaktycznych realizowanych w szkołach. W szkołach podstawowych w takich programach uczestniczyło odpowiednio 19%, 21% i 20% uczniów, a wśród uczniów szkół ponadpodstawowych odsetek ten był jeszcze niższy i wynosił odpowiednio 12%, 8% i 11%.
Nieprzygotowane kadry
W ocenie NIK, charakter i skala stwierdzonych nieprawidłowości, zarówno w odniesieniu do rodzaju realizowanych oddziaływań profilaktycznych skupionych przede wszystkich na działaniach o niepotwierdzonej skuteczności, jak i do procesu przygotowania i realizacji gminnych i wojewódzkich programów, świadczą o niewystarczających kompetencjach osób odpowiedzialnych za przygotowanie, wdrażanie i realizację zadań związanych z profilaktyką i rozwiązywaniem problemów alkoholowych oraz przeciwdziałaniem narkomanii.
Pełna treść raportu dostępna jest na stronie www.nik.gov.pl